بررسی تطبیقی باده عرفانی در شعر حافظ و ابن فارض

چکیده باده­­سرایی یکی از غرض­های برجستۀ شعر غنایی به شمار می­آید که در ادبیّات پارسی و عربی از جایگاه ویژه­ای برخوردار بوده است. همین توجّه و اهمیّت به این مسأله، سبب پدید آمدن دو گونه ادبی در ادبیّات آنها شده که در ادب پارسی «ساقی­نامه» و در ادبیّات عرب «خمریات» نام گرفته است. در این غرض شعری، «شراب» در مفهوم اولیه خود، همان بادۀ انگوری و زمینی است؛ اما در مفهوم ثانویه، به نمادی معنوی برای بیان حالات روحانی و عرفانی بدل می­شود. در این میان، شاعران عارف مسلک، مفهوم روحی و معنوی باده را برای وصف مفاهیم و عقاید خود برگزیده­اند. تعبیر شراب از واژگان کلیدی و کاربردی شعر حافظ شیرازی و ابن فارض مصری، است که این امر سبب بروز تفسیرهای متفاوت و بعضاً متعارضی از شعر آن دو گشته است. گروهی آن را اشارتی به مستی آنها از خلقت الهی تفسیر کرده و در مقابل گـروهی دیگـر از آن تعـریفی زمینی به دست می­دهند. این نوشتار بر آن است تا ضمن ارائـۀ­ تصـویـری درست و شفـاف از مفهوم باده و باده­گساری در جهان­بینی هر دو شاعر، به مقایسۀ تطبیقی اشعارشان در این زمینه بپردازد. شراب در جهان­بینی هر دو شاعر، نه تنها جنبۀ روحی و معنوی، بلکه در برخی از موارد جنبۀ جسمی و مادی نیز پیدا می­کند که این موضوع در اشعار حافظ نسبت به ابن فارض نمود بسیار بیشتری یافته است که گاه شناخت و تمییز را بر مخاطب دشوار می­سازد.